سیستم دوشاهای آیورودا: واتا، پیتا، کافا
آیورودا معتقد است انسان از ترکیب پنج عنصر بنیادی (خاک، آب، آتش، هوا، اتر) پدید آمده و این عناصر به سه دوشای اصلی به نام‌های واتا (هوا/اتر)، پیتا (آتش/آب) و کافا (خاک/آب) تبدیل می‌شوند
هر دوشا مسئول کارکردهای اساسی بدن و ذهن است: واتا حرکت و سیستم عصبی را تنظیم می‌کند، پیتا سوخت‌وساز و گوارش را کنترل می‌کند و کافا ساختار و ثبات بدن را حفظ می‌کند
در هر فرد هر سه دوشا وجود دارند ولی معمولاً یکی غالب است و «پراکریتی» (خلق‌وخو یا ترکیب طبیعتی) فرد را مشخص می‌کند
به‌عبارت دیگر، مزاج فرد ناشی از غلبه یکی از این دوشاهاست و بر سلامت، استعداد بیماری‌ها و واکنش به درمان اثر می‌گذارد
ویژگی‌های ظاهری و رفتاری متناسب با هر دوشا
در آیورودا، دوشاهای مختلف با مجموعه‌ای از ویژگی‌های بدنی و روانی مشخص می‌شوند. این ویژگی‌ها شامل نوع بدن، ساختار استخوان‌بندی، پوست و مو، عملکرد گوارش، الگوی خواب، سطح انرژی و حتی خلق و خو و رفتار فرد است
به‌طور خلاصه می‌توان گفت:
- واتا (هوا/اتر): افراد با مزاج غالب واتا معمولاً لاغراندام و استخوان‌بندی ظریف دارند؛ پوستشان خشک و زبر است
- خواب سبک و نامنظم، اشتهای متغیر، گوارش ضعیف یا کند، بی‌قراری و خواب‌آلودگی ناگهانی، احساس سرما و گرایش به اضطراب و بی‌خوابی از ویژگی‌های غالب واتا است
- معمولاً انرژی زیاد و فعالیت ذهنی پُرکاری دارند اما زود خسته می‌شوند.
- پیتا (آتش/آب): افراد پیتا جثه‌ای متوسط یا کمی عضلانی دارند؛ پوستشان اغلب گرم و مرطوب، گاهی جوش‌دار یا ملتهب است
- گوارش و اشتهای قوی، تعریق زیاد، گرمای بدن بالا و صبر اندک از مشخصات پیتا است. این افراد در بیان قاطع هستند، تفکر تحلیلی قوی و تحمل گرما یا غذاهای تند را بهتر دارند
- ممکن است زود عصبانی شوند اما تصمیم‌گیری سریع و تمرکز بالایی دارند.
- کافا (خاک/آب): افراد کافا بدنی درشت و قدرتمند با عضلات قوی دارند؛ پوستشان معمولاً چرب‌تر و صاف است
- گوارش کند، تمایل کمتر به خوردن غذا (اما افزایش وزن آسان)، خواب عمیق و طولانی، خلق آرام و صبر زیاد از مشخصات کافا است
- آنها انرژی پایدار و خلق ملایمی دارند اما ممکن است به سستی، افسردگی یا احتباس مخاط (آب میان‌بافتی) دچار شوند.
این ویژگی‌های عمومی در منابع مختلف آیورودا ذکر شده‌اند
پزشکان آیورودای سنتی از طریق مصاحبه، معاینه بدنی (شامل بررسی رنگ و بافت پوست، دست‌ها، زبان و نبض) و پرسش درباره عادات خواب و غذا خوردن، مزاج غالب فرد را تشخیص می‌دهند
مقایسه دوشاهای آیورودا با مزاج‌های طب سنتی ایرانی
طب سنتی ایرانی (طب یونانی/طب مزاج) چهار مزاج اصلی را شناسایی می‌کند: دموی (خون)، صفراوی (صفرا)، بلغمی (بلغم) و سوداوی (سودا)
هر یک از این مزاج‌ها با عناصر خاص و کیفیت‌های گرمی/سردی و تر/خشکی توصیف می‌شوند: دموی (گرم و تر)، صفراوی (گرم و خشک)، بلغمی (سرد و تر) و سوداوی (سرد و خشک). این چارچوب بسیار شبیه سیستم دوشا است؛ با این تفاوت که آیورودا بر پنج عنصر و سه طبائع تمرکز دارد در حالی که طب ایرانی بر چهار عنصر (خاک، آب، هوا، آتش) استوار است و اتر (فضا) را در برنمی‌گیرد
مطالعات نشان داده‌اند که اصول دو سیستم بسیار نزدیکند؛ هر دو بر توازن عناصر و اخلاط درونی تأکید دارند و دوشاها/مزاج‌ها مشابه یکدیگر عمل می‌کنند
| مزاج طب سنتی ایران | عناصر غالب و صفات | دوشای آیورودا (معادل تقریبی) |
|---|---|---|
| دموی (خون) | عنصر غالب: هوا، گرم و تر | پیتا (گرم و کمی مرطوب) |
| صفراوی (صفرا) | عنصر غالب: آتش، گرم و خشک | پیتا (گرم) |
| بلغمی (بلغم) | عنصر غالب: آب، سرد و تر | کافا (سرد و مرطوب) |
| سوداوی (سودا) | عنصر غالب: خاک، سرد و خشک | واتا (سرد و خشک) |
این مقایسه نشان می‌دهد که مثلاً مزاج سرد و تر بلغم با کافا (سرد و مرطوب) و مزاج سرد و خشک سوداوی با واتا (سرد و خشک) همخوانی دارد
مزاج گرم و خشک صفراوی نیز به نوعی در محدوده پیتا (گرم) قرار می‌گیرد، و دموی (گرم و تر) نیز به عملکرد مشترک پیتا (گرم و تر) نزدیک است
بنابراین، در طب ایرانی چهار نوع مزاج داریم ولی در آیورودا سه دوشا؛ به همین دلیل طبیبان ایرانی از ترکیبات‌بینابینی نیز استفاده می‌کرده‌اند تا شباهت‌ها را پوشش دهند
در مجموع، شباهت‌های مفهومی دو سیستم زیاد است اما طب ایرانی بر چهار خلط تأکید دارد و آیورودا بر سه دوشا.
تطبیق دوشاها با یافته‌های پزشکی نوین
تحقیقات معاصر تلاش کرده‌اند دوشاها را با داده‌های علمی مدرن پیوند زنند. به عنوان مثال، یک مطالعه ژنومیک روی ۲۶۲ نفر نشان داد افراد با دوشاهای واتا، پیتا و کافا الگوی مشخصی از وارونگی‌های تک‌نوکلئوتیدی (SNP) دارند؛ ۵۲ SNP به‌طور معناداری بین این گروه‌ها تفاوت داشت و الگوریتم‌های کامپیوتری توانستند بیش از ۹۰٪ افراد را درست به دوشاهای متناظرشان دسته‌بندی کنند
یکی از این SNPها (در ژن PGM1) با خصوصیات بیان‌شده برای پیتا در متون سنتی مرتبط بود، که نشان می‌دهد طب آیورودا ریشه ژنتیکی دارد
از سوی دیگر، بررسی‌های متابولومیک نیز تفاوت‌های متابولیکی آشکاری بین دوشاها یافته‌اند
برای نمونه، مطالعات پلاسما نشان داده در افراد با مزاج غالب پیتا مسیرهای کاتابولیسم اسیدهای آمینه شاخه‌دار (BCAA) و سنتز هورمون‌های جنسی فعال است، در کافا مسیرهای مربوط به اسید آمینه‌های معطر و چربی‌های غشایی برجسته است و در واتا مسیرهای کاته‌کول‌آمین و استرس اکسیداتیو فعال‌تر هستند
به عبارت دیگر، هر دوشا الگوی متابولیک متمایزی دارد که با توصیفات آیورودا همخوانی دارد.
علاوه بر این، تحقیقات نشان داده‌اند تیپ‌های بدنی غربی (سوماتوتایپ‌ها) تا حدی با دوشاها مطابقت دارند. به‌عنوان مثال، افرادی که به‌طور سنتی به‌عنوان اِکتومورف (لاغر اندام) شناخته می‌شوند، مشخصات بسیاری شبیه مزاج واتا دارند؛ تیپ مزومورف (عضلانی/متوسط) نزدیک به پیتا است و اندومورف (درشت اندام) به کافا شبیه است
البته آیورودا مفهوم پیشرفته‌تری از تفاوت‌های فردی (تشکیل مزاج و پراکریتی) دارد اما این شباهت‌ها نشان می‌دهد برخی یافته‌های جدید در پارامترهای بدنی و متابولیک می‌توانند با مدل دوشا هم‌خوان شوند.
مطالعات و ابزارهای علمی تعیین دوشا
در دهه‌های اخیر پژوهشگران ابزارهایی را برای تعیین دوشا یا پراکریتی طراحی کرده‌اند. نمونه‌هایی از این ابزارها عبارتند از پرسشنامه‌های استاندارد شده که توسط نهادهای پژوهشی آیورودا (مانند CSIR و CCRAS هند) تهیه شده‌اند
یک مطالعه اخیر نشان داد که این پرسشنامه‌ها با ارزیابی بالینی پزشکان آیورودا همخوانی خوبی دارند؛ به‌عنوان مثال پرسشنامه CSIR و مصاحبه پزشک همبستگی کوهن کپا حدود 0.75 (همخوانی قوی) داشت
همچنین ابزارهای نرم‌افزاری توسعه یافته‌اند. برای نمونه مرکز توسعه محاسبات پیشرفته هند (CDAC) نرم‌افزار AyuSoft را عرضه کرده که با ۸۵ سؤال مرتبط به ساختار جسمی و روانی، مزاج فرد را تعیین می‌کند. آزمون AyuSoft با ارزیابی پزشکان آیورودای باتجربه مقایسه شده و حدود ۷۰–۸۰٪ تطابق نشان داده است
به این ترتیب، علیرغم اینکه تشخیص سنتی آیورودا مبتنی بر تجربه پزشک و مشاهده مستقیم است، چندین ابزار علمی و خودسنج فراهم شده تا تعیین دوشا را کمی و عینی‌تر کند. افزون بر این، مطالعاتی درباره اثرات فیزیولوژیک مزاج‌ها نیز انجام شده است؛ مثلاً پژوهش‌هایی نشان داده تفاوت‌های مزاجی ممکن است با پاسخ‌های مختلف به داروها یا عوامل التهابی هم مرتبط باشند
با این حال، هنوز نیاز به مطالعات بیشتر برای اعتبارسنجی کامل این ابزارها و درک مکانیزم‌های زیربنایی دوشا وجود دارد.
