بررسی پنج کوشا و سه بدن در یوگا

فلسفه یوگا انسان را موجودی لایه‌لایه می‌داند که علاوه بر جسم فیزیکی، دارای غلاف‌ها یا کوشای متعددی از انرژی و آگاهی است. این آموزه ابتدا در اوپانیشاد تایتیریه مطرح شده و پنج کوشا (Pancha Kosha) را به مثابه پنج لایهٔ رو به داخل وجود معرفی می‌کند. از سوی دیگر، مکتب ودانتا و یوگا سه بدن یا سریر را برای انسان بازمی‌شمارد: جسم مادی (ستول شررا)، جسم لطیف (سوکشما شررا) و جسم علّی (کارانا شررا). در ادامه هر یک از این پنج کوشا و سه سریر را با نقش آنها در سطوح مختلف هستی انسان شرح می‌دهیم.

پنج کوشا (پانچا کوشا)

پانچا کوشا پنج غلاف یا پوشش از درشت به ریز هستند که آتمان (خود ذاتی) را در بر گرفته‌اند. به تعبیر دیگر، انسان از «بدن غذا» تا «بدن سعادت» مجزا ساخته شده است؛ جسم فیزیکی ما غلاف نخست و «غلاف سعادت» ظریف‌ترین پوشش است. این پنج کوشا به ترتیب از خارج به داخل عبارتند از:

۱. آنامایا کوشا (غلاف غذایی)

آنامایا کوشا غلاف درشت و مادی است که بدن فیزیکی را می‌سازد. این غلاف از ماده و غذا تشکیل شده و اجزای مشخصی مانند پوست، استخوان‌ها، عضلات و اعضای داخلی را در بر می‌گیرد. کوشا آنامایا مسئول بقاء جسم ماست؛ به عبارت دیگر نیازهای اولیه مانند تغذیه، آب و سرپناه از طریق آن تأمین می‌شود. اوپانیشاد می‌گوید بدن فیزیکی از «غذا» شکل گرفته و دستخوش تولد و مرگ است. به همین دلیل تولد، کهنسالی و مرگ، ویژگی‌های ظاهری آنامایا کوشا به حساب می‌آید؛ این غلاف ناپایدار و تابع زمان است.

۲. پرانامایا کوشا (غلاف حیاتی)

پرانامایا کوشا غلاف انرژی حیاتی (پرانا) است که درون بدن مادی قرار دارد. این غلاف، جریانی از انرژی را تشکیل می‌دهد که سازوکارهای حیاتی مانند تنفس، گردش خون و سوخت‌وساز را تنظیم می‌کند. به زبان ساده، پرانامایا کوشا جسم مادی را به‌وسیله یک میدان انرژی به هم پیوند می‌دهد. یوگا می‌گوید بدون عملکرد این غلاف، بدن فیزیکی قادر به ادامه حیات نیست. از لحاظ کاربرد عملی، تمرین‌های نفس (پرانایاما) مستقیماً این کوشا را تحت تأثیر قرار می‌دهند تا تعادل انرژی در بدن برقرار شود.

۳. مانومایا کوشا (غلاف ذهنی)

مانومایا کوشا لایهٔ ذهنی است و شامل ذهن، احساسات و دستگاه‌های حسی انسان می‌شود. این غلاف پیام‌آور تجربیات حسی از جهان بیرون به درون روان ماست و نقطهٔ تمرکز افکار و عواطف محسوب می‌شود. در این کوشا ادراکات ذهنی نظیر اندیشه‌ها، تصورات و خاطرات شکل می‌گیرد. به عبارت دیگر، مانومایا کوشا واسطهٔ بین تعاملات حسی و واکنش ذهنی ماست؛ هر احساسی یا فکری که تجربه می‌کنیم در این لایه پردازش می‌شود.

۴. ویجنامایا کوشا (غلاف معرفت)

ویجنامایا کوشا غلاف خرد و معرفت است. این سطح شامل خرد درونی، شهود و داوری‌های شخصی می‌شود که انسان را از سایر موجودات متمایز می‌کند. به عبارت دیگر، هرگاه از تجربیات خود درسی بیاموزیم یا بتوانیم از طریق عقل و بینش حقیقت را تشخیص دهیم، این توانایی ناشی از کارکرد ویجنامایا کوشا است. این لایه عمیق‌تر، امکان تأمل، تعقل و آگاهی از برداشت‌های نادرست را فراهم می‌کند.

۵. آنندامایا کوشا (غلاف سعادت)

آندامایا کوشا ظریف‌ترین و پایینی‌ترین لایهٔ پنج کوشا است که به «غلاف سعادت» موسوم است. این کوشا مملو از «لذت درونی» یا سرور خالص است و تا حد زیادی با حالتی از آگاهی عمیق و بی‌دغدغه مرتبط است. به تعبیر اوپانیشادها، در خواب عمیق ناآگاهانه انسان، این غلاف تجربۀ شعورآمیز از شادی را محقق می‌کند. آندامایا کوشا به‌عنوان غلاف سعادت تصور می‌شود زیرا در آن آگاهانه مشغله‌های سایر غلاف‌ها فرومی‌نشیند و تنها حالت آرام و سرشار از شادی باقی می‌ماند.

سه بدن در یوگا

در فلسفه یوگا و ودانتا، انسان دارای سه بدن اساسی است: بدن ستول (ضخیم)، بدن سوکشما (لطیف) و بدن کارانا (علّی). این تقسیم‌بندی محصول عرفان هندی است و اهمیت ویژه‌ای در درک سفر روحی انسان دارد. ارتباط این سه بدن با پنج کوشا به این شکل است که بدن ستول تقریباً همان آستر آنامایا (غلاف غذایی) را در بر می‌گیرد، بدن سوکشما شامل آسترهای پرانامایا، مانومایا و ویجنامایا است و بدن کارانا معادل آستر آندامایا (سعادت) است. در ادامه نقش هر کدام توضیح داده می‌شود.

بدن ستول (Sthula Sharira) – جسم فیزیکی

بدن ستول همان جسم فیزیکی مادی و محسوس ماست. از نظر ودانتا این بدن، مرکب از پنج عنصر اصلی (خاک، آب، آتش، هوا و اتر) است و در پی اعمال خردمندانه نسل‌های گذشته پدید آمده است. این جسم فیزیکی، وسیلهٔ تجربه حس‌ها و عمل ما در دنیای بیرونی است. به عبارت یوگا، سریر ضخیم تنها دستگاهی است که خَمیرۀ پدیدآورندهٔ بدن لطیف و روحانی‌تر ماست؛ این بدن خِرد جویای خود نیست و به «آنامان» (آنچه نیست خود حقیقی) تعلق دارد. ویژگی‌های اصلی بدن ستول شامل تولد، پیری، مرگ و تجربهٔ بیداری در جهان مادی است.

بدن سوکشما (Sukshma Sharira) – جسم لطیف

بدن سوکشما مجموعهٔ مؤلفه‌های روان‌شناختی و انرژی‌های ظریف‌تر انسان است. طبق تعریف تاتتوا بودا (از متون ودانتا)، این بدن از هفده جزء تشکیل شده: پنج اندام حسی (بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی، لامسه)، پنج اندام حرکتی، پنج پرانای اصلی و همچنین ذهن و عقل. به عبارت دیگر، بدن سوکشما شامل تمام توانایی‌های ادراکی، روانی و حسی ماست. این سطح ظریف‌تر بدن، ابزار تجربه لذت و درد روانی ما (مثل اندوه، شادی، آرزو) است و پل ارتباطی بین بدن مادی و آگاهی عمیق‌تر محسوب می‌شود.

بدن کارانا (Karana Sharira) – جسم علّی

بدن کارانا عمیق‌ترین ساختار انسانی است و سرآغاز دو سریر دیگر به شمار می‌رود. این بدن در اصل دلیل و علّت جسم مادی و لطیف است؛ یعنی همه صفات جسمانی و روانی ما از آن ناشی می‌شود. گفته می‌شود کارانا شررا فطری (دانا) و بی‌مرز است و از «جهل بنیادین» پیرامون خویشتن ما شکل گرفته. به عقیده ودانتا، این غلاف آخر که آنندامایا کوشا را شامل می‌شود در حالت خواب عمیق خودآگاهی (سوشوپتی) تجربه می‌شود و اگرچه در آن اختلاف و دوگانگی کاملاً ناپدید نیست، اما در سطحی عمیق هم‌آهنگ شده است به‌گونه‌ای که انسان را در آرامشی سرشار فرو می‌برد. پس از کنار رفتن این غلاف، تنها «آتمان» یا آگاهی مطلق، غیر دوجنسی و غیر قابل توصیف به عنوان واقعیت باقی می‌ماند.

جنبه‌های فلسفی

از نظر فلسفه ودانتا و متون باستانی، تمامی این غلاف‌ها و بدن‌ها «آناتمن» (نه خویشتن حقیقی) هستند و خودشناسی یعنی آگاهی فراتر از آنها. اوپانیشاد تایتیریه این لایه‌ها را معرفی می‌کند و راهنمایی می‌کند که با عمل‌های صحیح می‌توان هر کوشا را پشت سر گذاشت تا به اصل برتر (براهما) دست یافت. روشنگرانی در این دیدگاه عبارت است از شناخت و جدا شدن از این لایه‌ها تا دست‌یابی به حقیقت وجود (Sat-Chit-Ananda). پاتانجلی در یوگا سوتراها گرچه این اصطلاحات را مستقیماً ذکر نمی‌کند، اما مفهوم مشابهی را در پرانایاما و تمرکز ذهن دنبال می‌کند؛ مثلاً با کنترل تنفس به تاثیرگذاری بر بدن انرژی و آرامش اندیشه (قابلیت سریر لطیف) اشاره می‌کند. در نهایت، هم پنج کوشا و هم سه سریر، ابزارهایی برای مطالعه و خودشناسی بشمار می‌آیند؛ به طوری که مکتب آدویتای ودانتا همه آن‌ها را پوشش‌های ناآگاهی انسان دانسته و تنها «آتمان» را حقیقت نهایی می‌شناسد.

جنبه‌های عملی

کاربرد پنج کوشا و سه بدن عمدتاً در تمرین‌های یوگا، مدیتیشن و پرانایاما دیده می‌شود. تمرکز بر غلاف آنامایا با آگاهی بر بدن فیزیکی و تمرینات آسانا (وضعیت‌های بدنی) همراه است. تمرینات تنفسی و انرژی (پرانایاما) به طور خاص بر پرانامایا کوشا تأثیر می‌گذارند؛ تحقیقات نشان داده‌اند کاهش سرعت تنفس و تمرکز بر تنفس عمیق، باعث فعال شدن سیستم پاراسمپاتیک و افزایش انعطاف‌پذیری روانی-فیزیولوژیک می‌شود. این بدین معناست که تمرینات پرانایاما تعادل اعصاب خودکار بدن را به نفع آرامش و کاهش اضطراب تغییر می‌دهد. مدیتیشن و تکنیک‌های ذهن‌آگاهی نیز عملکرد ویجنامایا و آنندامایا کوشا را تقویت می‌کنند. مطالعات تصویربرداری مغزی نشان داده مدیتیشن‌های مداوم موجب فعال شدن نواحی مغزی مرتبط با خودآگاهی، خودتنظیمی و تمرکز عمیق می‌شود. به این ترتیب، کاربردهای عملی یوگا به جایی می‌رسد که فرد می‌تواند لایه‌های ذهن و انرژی خود را از طریق تمرکز و تنفس هدایت کرده و به آرامش و بینش بیشتری نائل آید.

جنبه‌های درمانی

از دیدگاه سلامت جسم و روان، یوگا و بخصوص کنترل نفس (پرانایاما) و مدیتیشن دارای اثرات درمانی شناخته شده‌ای هستند. meta‌تحلیل‌ها نشان می‌دهد تمرین تنفس‌های هدفمند (Breathwork) به طور معناداری سطح استرس و اضطراب را کاهش می‌دهد. همچنین، مطالعات دم‌گرفته بهبود ضربان قلب (HRV) و موج‌های مغزی آرام را در اثر تمرین تنفس کند گزارش کرده‌اند که با کاهش عوارض استرس‌زا در بدن مرتبط است. مدیتیشن منظم نیز باعث ارتقای عملکردهای اجرایی مغز، تقویت حافظه و کاهش واکنش‌های منفی هیجانی می‌شود. این نتایج علمی همگی نشان می‌دهد با کار بر روی کوشاها (از طریق مراقبه، یوگا و پرانایاما) می‌توان تعادل انرژی ذهنی-بدنی را بهبود بخشید و بهداشت عمومی روان و جسم را ارتقاء داد.

مقایسه پنج کوشا و سه بدن

پنج کوشا و سه سریر دو چارچوب مکمل برای درک ساختار درونی انسان هستند. همان‌گونه که ذکر شد، سه سریر عموماً عبارتند از: سریر ضخیم (آنامایا)، سریر لطیف (پرانامایا+مانومایا+ویجنامایا) و سریر علّی (آناندامایا). از این منظر، سه سریر تعمیم یافتهٔ همان پنج کوشاست و دید وسیع‌تری از سطوح آگاهی (بیداری، رویا، خواب عمیق) ارائه می‌دهد. با این حال، پنج کوشا جزئیات بیشتری از ساختار درونی ارائه می‌دهد و هر کوشا را به طور جداگانه معرفی می‌کند. به بیانی دیگر، تمرکز پنج کوشا بر سفر تدریجی خودشناسی از جسم به سمت شادی نهایی است، در حالی که سه سریر چارچوب کلی‌تری برای نشان دادن جریان از بدن مادی تا خود نهایت مطلق در بر دارد. در عمل، می‌توان گفت هر دو مفهوم نقاط اشتراک زیادی دارند و تنها نحوهٔ دسته‌بندی و تأکید آنها متفاوت است؛ به عنوان مثال، هر دوی این آموزه‌ها انسان را فراتر از یک بدن فیزیکی ساده می‌بینند و نقش انرژی، ذهن و آگاهی را برای تکامل روحی ضروری می‌دانند.

منابع

علی فروزان

مربی یوگا

درک پنج وایوی پرانا در یوگا: راهنمای پیشرفته برای تمرین‌کنندگان

مطلب بعدی

سه باندای اصلی در یوگا: مولاباندا، اودیاناباندا و جالانداراباندا – راهنمایی برای تمرین‌کنندگان متوسط مقدمه‌ای بر بانداها

مطلب قبلی

آخرین مطالب